YARIK DUDAK-DAMAK
Yarık dudak ve damak deformitesi olarak bilinen durum ortalama olarak 1/1000 doğumda görülen ve bebeğin anne karnında gelişimi sırasında 8-12. haftalarda görülebilecek gelişim bozukluklarına bağlı olarak ortaya çıkan bir anomalidir.
Bu anomali ile doğan bebeklerde erken periyotta görülen (doğumdan sonraki birinci aylar) en büyük sorun bu çocukların beslenme zorluğuna bağlı olarak gelişimlerinin yavaş olması ve sık üst ve alt teneffüs yolu enfeksiyonlarıdır. Epeyce sık görülen bu anomali âlâ ve sistemli bir multidisipliner takım yaklaşımıyla büsbütün düzeltilebilir ve bu anomali ile doğan çocuklar büsbütün olağan bir hayat sürerler.
Sebep
Yarık dudak ve damak oluşma nedenleri çok detaylı incelenmiştir ve oluşumunda hem genetik faktörlerin hem de çevresel faktörlerin rol oynadığı görülmüştür. Genetik faktörler tüm yarıkların %5-10’unda rol oynarlar. Şayet ailede yarık dudak ve damak anomalisi varsa bebekte de olma riski artmaktadır. Şayet ailede bu türlü bir kıssa yoksa yarık mutant genler ve kromozomal delesyonlarla ya da trisomy D ve trisomy E üzere sendromal anomalilerle birlikte izole genetik anomali ile ortaya çıkabilir. Çevresel faktörler yarık oluşumunda daha aktif rol oynarlar ve birden fazla vakit spesifik bir neden bulunamaz. Deneysel olarak kortizon yüksek dozda hamile hayvanların yavrularında yarık dudak damak oluşumuna neden olabilir. Tekrar annenin hamileliğin birinci 3 ayında geçireceği bir kızamıkçık enfeksiyonu yarık oluşumuna neden olur. Sigara içmenin ve kimi vitamin eksikliklerinin de yarık oluşumunda tesiri olduğu gösterilmiştir. Ayrıyeten sosyoekonomik seviyenin düşük olduğu durumlarda yarık dudak damak görülme riski daha fazladır.
Şu noktanın altı dikkatle çizilmelidir ki; yarık dudak damak oluşumunda ebeveynlerin bilhassa annenin pek çok durumda rastgele bir kabahati yoktur. Doğumdan sonra bu türlü bir çocuk dünyaya getirdiği için sıklıkla anne babalar birbirlerini ve kendilerini suçlarlar lakin bu türlü bir yaklaşım hakikat olmadığı üzere çocuğun tedavisinde de hiç bir olumlu tesiri yoktur.
Epidemiyoloji
Dudak damak yarıkları kabaca:
- Saf dudak yarığı : %25 oranında
- Saf damak yarığı: %25 oranında
- Dudak ve damak yarığı birlikte: %50 oranında görülür.
Dudak ve damak yarığı yaklaşık 1/1000 doğumda görülürken izole damak yarığı 1/2500 oranında görülür ve dudak damak yarığı erkeklerde 2 kat fazla görülürken izole damak yarığı kız çocuklarda 2 kat fazla görülmektedir. Bunun nedeni de ağız içindeki mezodermal çıkıntıların embriyonel periyotta birleşmesinin kız bebeklerde 1 hafta daha geç olmasıdır ki bu mezodermal çıkıntılar birleşmezse yarık damak ortaya çıkar.. Yeniden yarık damak ve dudak uzakdoğulularda daha sık, Afrikalı Amerikalılarda daha azken izole yarık damakta bu türlü bir ayrım yoktur.
Yarık dudak, damak anomalisinin anatomisi:
- Yarık dudak anomalisi üst dudakta görülür.
- Tek taraflı tam olmayan dudak yarığı
- Tek taraflı tam dudak yarığı
- İki taraflı tam olmayan dudak yarığı
- Bir taraflı tam bir taraflı tam olmayan dudak yarığı
- İki taraflı tam dudak yarığı
- Orta sınır dudak yarıkları (nadiren görülür)
Yarık Damak:
- Yumuşak damak yarıkları
- Sert damak yarıkları
- Submukoz yarıklar
- Bifid uvula halinde ortaya çıkar. (küçük lisanın ikiye ayrılması)
- Bunlar genel olarak aileler tarafından bilinmesi gereken yarık dudak ve damak sınıflaması olup Plastik Cerrahlar daha anatomik bir sınıflama kullanırlar.
Yarık Dudak Tedavisi
Yarık dudağın cerrahi tamiratı yüz çizgilerinin anatomisini olağanlaştırmayı gayeler. Dudak hem kozmetik hem de işlevsel bir organ olduğu için sonuç da hem kozmetiği hem de işlevi oluşturmalıdır. Yarık dudak olgularında her vakit burun deformitesi de görüleceği için maksat çalışan dudak kaslarıyla birlikte dudak mukoza ve derisinin simetrik olarak oluşturulması, bu ortada fitrum sütunları ve vermillion tüberkülü ile Cupid yayının estetik bir formda oluşturulması amaçlanır. Burun deliklerinin simetrisi, kâfi bir nazal döşeme ve columella uzunluğu ile simetrik ve kâfi bir burun ucu projeksiyonu ve simetrik burun kanatları burun tedavisindeki hedeflerdir.
Operasyon Yaşı
Operasyon yaşı demektense aslında tedaviye başlama vakti demek daha gerçek olur. Yarık dudak ve damaklı bebeklerin tedavisi doğumdan sonra birinci 48 saate başlar. Kimi cerrahlar doğumdan sonraki birinci hafta içinde yarık dudak operasyonunu yaparken kimi cerrahlar bu operasyonu çocuğun gelişimini de göz önüne alarak doğumdan sonraki 2-6. aylar ortasında yaparlar. Kimi cerrahlar ise asıl dudak operasyonundan evvel süreksiz bir dudak operasyonu yaparak bebeğin anatomik yapılarını asıl operasyona hazırlarlar (lip adhesion). Bu yolların çoklukla birbirlerinden çok büyük farkları yoktur. Plastik Cerrah eğitimi sırasında hangi öğretiyi almışsa onu tercih eder. Ailelerin bu mevzuda telaşlanmasına gerek yoktur. Öteki yandan deformite ne seviyede olursa olsun bebek, doğumun çabucak sonrasında bir ortodontist tarafından değerlendirilmeli ve deformitenin tipine nazaran çeşitli ağız içi yahut dışı aygıtlar ile anatomik yapıların tertipli bir biçimde gelişmesi sağlanmalıdır. Bu deformitenin sık görüldüğü Uzakdoğu’da ameliyat öncesi ortodonti tedavisi çok uygun uygulanırken maalesef yurdumuzda bunun uygulanması fakat muhakkak merkezlerde sağlanmaktadır. Ayrıyeten doğumun çabucak akabinde bu bebekler bir çocuk hekimi tarafından muayene edilerek ek bir anomali olup olmadığı araştırılmalıdır. Bu ortada ebeveynlere de (özellikle doğum öncesi yarık damak dudak teşhisi koyulmamışsa) ruhsal dayanak sağlanmalıdır. Bu bebeklerde emme işlevi kâfi olmadığı için anneye bebeğin beslenme hali (kucakta ve kaşık ya da özel biberonla ve yarık damaklı bebeklerde ağız içi obturator kullanarak) anlatılır.
Ameliyatın birinci hafta içinde yapılması biraz daha sıkıntı bir yoldur. Zira bu periyotta bebek şimdi stabil değildir ve anestezi tarafından riskler taşır. Ayrıyeten şimdi dudak yapıları da kâfi büyüklüğe ulaşmadığı için bunlar üzerinde bir operasyon yapmak epeyce zordur. Yarık dudaklı bebekler daha çok doğumdan sonraki 2-3 ayda opere edilirler. Operasyon öncesi bebeğin kilosunun artarak gelişme göstermesi kıymetlidir. Gelişmesi âlâ olmayan bebeklerde sorun düzelene kadar ameliyat yapmamak en güzelidir. Bebeğin ameliyat öncesi analizleri yapılarak hemoglobin, hematokrit, kanama pıhtılaşma vakti üzere kan kıymetlerinin olağan düzeylerde olduğunun gösterilmesi gereklidir. Bu olaylar hep genel anestezi altında opere edildikleri için bebeğin çok güzel bir halde ameliyat öncesi hazırlığının yapılması kuraldır.
Yarık Dudak Operasyon Sonrası Bakım
Hastalar ekseriyetle ameliyat günü ve gecesi hastanede tutulur ve sonraki sabah meskenlerine gönderilir. Bebeklerin beslenmesi ameliyat gününden itibaren olmak üzere kaşıkla oturur konumda beslenme formundadır. Kesi sınırlarının burun akıntıları ve mamalarla kirlenmesi önlenmelidir. Bu gayeyle kesiye hergün antibiyotikli pomatlarla pansuman yapılır. Yara çizgilerinin kuru tutulması kıymetlidir. Ameliyat sonrası 5-7. günlerde tüm sütürler alınır.
Yarık Damak Tedavisi
Yarık damakta mevcut anomali ağız ve burun boşluklarının tam olarak birbirine açıldığı tam yarıklardan yalnızca diş arkında olan yarıklara ve yalnızca yumuşak damakta yahut küçük lisanda olan yarıklara kadar değişik varyasyonlar gösterir. Yarık damakta bir durum da submukoz yarıklardır. Bu yarıklar lakin plastik cerrahlar tarafından teşhis edilebilen ve burun ile ağız boşlukları ortasında bir mukozal perde olan yarıklardır. Lakin bu mukoza altında kaslar birbirinden başka olduğu için bebekte rhinolalia aperta yahut yarık damak konuşması denen seslerin burundan çıktığı “hım hım” konuşma olur. Bu bebeklerde de görünen bir yarık olmadığı halde submukoz yarığın tamiri bebeğin ilerde düzgün bir konuşma gerçekleştirmesi için gereklidir.
Yarık damak tedavisindeki gayeler:
- Hava ve su geçirmez bir velofaringeal valv oluşturulması
- İşitmenin korunması
- Orta yüz büyümesinin korunması
- Fonksiyonel ve estetik açıdan kâfi bir üst diş arkı oluşturulması
- İleride düzgün bir konuşmanın sağlanmasıdır.
Operasyon Yaşı
Yalnızca yarık damağı olan bebeklerde de tedavi doğumdan sonraki birinci 48 saatte ortodonti tedavileriyle başlar. Çeşitli intraoral apereyler yarığı küçülterek daha ileride yapılacak ameliyatı kolaylaştırır. Dudak ameliyatında olduğu üzere damak ameliyatında da operasyon yaşı çeşitli öğretilerde değişiktir. Bir küme tedavi yaşı olarak 6. ay uygun derken bir küme 12-18 ay ortasını uygun bulur. Bunlar çeşitli araştırmalarında gösterdiği üzere yalnızca akademik tartışmalardır ve her küme kendi yaptığı ameliyatın daha yeterli olduğunu ileri sürer. Operasyon yeterli yapıldığı takdirde aslında çok da değerli değildir. Tekrar de plastik cerrahların büyük bir kısmı ameliyat için en az 9 ay beklemek gerektiğini ileri sürer.
Yarık Damak Operasyon Sonrası Bakım
Yarık damaklı bebeklerde ameliyat sonrası bakım yarık dudağa nazaran daha değerli ve zordur. Ameliyat sonrası erken periyottan itibaren ağız içinden sızıntı biçiminde bir kanama olabilir ve bu kanama, asfiksi (boğulma) nedeni olabileceği için güzel takip edilmelidir. Tıpkı halde şişmiş bir lisan de geriye kaçarak boğulmaya neden olabilir. Erken periyotta ve en azından birinci 48-72 saate bebğin mamaları partiküllü olmamalı ve berrak besin almalıdır. Başlangıçta bakımı güç olmasına karşın ağız içindeki kesiler 3-4 gün içinde süratle güzelleşirler.
Yarık dudak ve damak ameliyatları plastik cerrahlar tarafından gerçekleştirilen operasyonlardır. Yarık dudak damak ameliyatlarında ailenin beklentileri büsbütün kusursuz ve skar (yara izleri) olmayan bir yüz, olağan bir burun ve yarık dudak ve damaklı olmayan bir çocuğun konuşabileceği üzere bir konuşma sağlanması olmakla birlikte elde edilen sonuçlar çoğunlukla harika olmaktan uzaktır. Bilhassa dudak ameliyatlarından sonra yarık olan alanda izlerin kalması kaçınılmazdır.
Hastalarda burun deformiteleri kesinlikle olur ve bu deformiteler gelişim tamalandıktan sonra (17-18 yaş) estetik burun ameliyatına muhtaçlık duyarlar. Damaktaki kapanma tam olmayabilir ve hastalarda konuşma kusurları, yiyeceklerin burundan gelmesi üzere belirtiler görülebilir ve hastalar damak protezi kullanmak zorunda kalabilirler. Pek çok hasta doğumdan çabucak sonra ortodontik tedavi elde etme bahtını bulamadığı için bu çeşit komplikasyonların görülme mümkünlüğü artar. Bununla birlikte aileler bu çocukların büsbütün olağan olduğunu (deformiteleri dışında) olağandışı çocuklar olmadıklarını bilmelidirler.
Alternatif Tedavi
Yarık dudak damak ameliyatının alternatifi yoktur. Bu ameliyatlar çocuğun işlevsel ve estetik taraftan düzelmesini sağlarlar. Ameliyatların hekiminiz tarafından önerilen yaşlarda uygulanması gerekmektedir. Gecikme yahut erken yaptırma çeşitli işlevsel ve estetik sorunlara yola açabilir. Yalnızca bifid uvula denen ve yarığın yalnızca küçük lisanda olduğu hudutlu durumlarda operasyon yaptırmasanız da işlevsel ve estetik bir bozukluk görülmez. Bu türlü bir deformitede karar aileye bırakılabilir ve hastanın genel sıhhat durumuna bakılır.